Προβλήματα στον τομέα της Κυπριακής αλιείας και εισηγήσεις για μια βιώσιμη ανάπτυξη

Ο αλιευτικός τομέας στην Κύπρο

Ο αλιευτικός τομέας στην Κύπρο αποτελείται από την παράκτια αλιεία, που απασχολεί το μεγαλύτερο ποσοστό των αλιέων της Κύπρου, την αλιεία της τράτας βυθού και την πελαγική αλιεία που αποτελείται κυρίως από την αλιεία ξιφία και τόνου. Σκάφη μήκους 4 έως 12 μέτρων αποτελούν την παράκτια αλιεία, άνω των 12 μέτρων την πολυδύναμη αλιεία (αλιεία ξιφία και τόνου) και άνω των 18 μέτρων την αλιεία με τράτες βυθού. Εκτιμάται ότι για το 2016 ο συνολικός αριθμός ενεργών επαγγελματικών σκαφών ανέρχονταν περίπου σε 438, εκ των οποίων τα 409 είναι μικρά σκάφη παράκτιας αλιείας και 29 σκάφη πελαγικής αλιείας. Ο κλάδος αποτελείται αποκλειστικά από μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις (Cyprus Annual Report on Efforts, 2016).
Η αλιεία στην Κύπρο στοχεύει δύο κατηγορίες ψαριών: τα μεγάλα πελαγικά είδη και τα βυθόβια είδη. Τα βυθόβια είδη αποτελούν είδη όπως το μπαρπούνι, τον σκάρο, την κουρκούνα, τη στρίλια, τη γόππα, το λυθρίνι, το φαγκρί, τη μαρίδα, τον σορκό, τον ορφό, τη συναγρίδα, το χταπόδι, τη σουπιά και άλλα. Τα μικρά πελαγικά αποτελούν είδη όπως τη στρογγυλόρεγγα, το κολιό, τη σαρδέλλα και το σαυρίδι, ενώ τα μεγάλα πελαγικά είδη αποτελούνται από είδη όπως ο ξιφίας, ο μακρύπτερος τόνος και ο ερυθρός τόνος.
Με βάση στοιχεία του Ετήσιου Απολογισμού για την Αλιευτικό Στόλο στην ΕΕ το 2017, η ετήσια συνεισφορά του κυπριακού αλιευτικού τομέα σε έσοδα ανέρχεται περίπου στα 7 εκατ. ευρώ, και παρουσιάζει κάμψη σε σχέση την τελευταία δεκαετία, ενώ ο κλάδος σε όρους μικτού και καθαρού κέρδους χαρακτηρίζεται ως ζημιογόνος (2017 Annual Economic Report on the EU Fishing Fleet).
Η αρνητική οικονομική κατάσταση σημαίνει ότι ο Κυπριακός στόλος ενδέχεται να αντιμετωπίσει δυσκολίες στο μέλλον για τη διατήρηση του στόλου. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στην παύση της δραστηριότητας πολλών σκαφών κυρίως μικρής κλίμακας. Οι παράγοντες πίσω από αυτό είναι η αύξηση των δαπανών (κυρίως για επισκευές και συντήρηση, κόστος ενέργειας και άλλα μεταβλητά έξοδα όπως για μισθούς) και ταυτόχρονα η μείωση της αξίας αλιευτικής παραγωγής. Οι μέσες τιμές αλιευμάτων παρουσιάζουν μια πτωτική τάση από το 2011, κυρίως λόγω της χρηματοπιστωτικής κρίσης και της μειωμένης αγοραστικής δύναμη των καταναλωτών. Ωστόσο, παραμένουν συγκριτικά σε υψηλά επίπεδα σε σχέση με άλλες μεσογειακές χώρες, λόγω κυρίως του εμπορικού ελλείμματος που αντιμετωπίζει η χώρα σε φρέσκα προϊόντα.
Περίπου 1.500 τόνοι ψάρι αλιεύονται κάθε χρόνο στα Κυπριακά θαλάσσια ύδατα. Ο τομέας της αλιείας δεν συνεισφέρει σημαντικά (λιγότερο από 0,5%) στο Κυπριακό ΑΕΠ. Ωστόσο, είναι ένας σημαντικός τομέας για τις εξαρτώμενες από την αλιεία περιοχές για άμεση απασχόληση (πλοιοκτήτες και μέλη του πληρώματος) και βοηθητικές υπηρεσίες, όπως ψαροταβέρνες και εστιατόρια, ιχθυοτροφεία, μηχανολογικές επισκευές, επισκευές και κατασκευές σκαφών.

Κυριότερα προβλήματα

Τα κυριότερα προβλήματα βιωσιμότητας που αντιμετωπίζει σήμερα ο αλιευτικός τομέας της Κύπρου είναι η χαμηλή παραγωγικότητα των νερών, η έλλειψη ζωτικού αλιευτικού χώρου λόγω της Τουρκικής κατοχής, των Βρετανικών Βάσεων, των τουριστικών θαλάσσιων δραστηριοτήτων, των μονάδων υδατοκαλλιέργειας, των προστατευόμενων περιοχών και πρόσφατα από σκάφη εξόρυξης υδρογονανθράκων από νόμιμα αλλά και παράνομα τουρκικά, και η υπεραλίευση και μείωση των ιχθυοαποθεμάτων. Σημαντικό πρόβλημα αποτελεί και η παράνομη αλίευση από αιγυπτιακές τράτες βυθού που συνήθως περνούν απαρατήρητες από τις αρμόδιες αρχές και προκαλούν σημαντικά προβλήματα στο βυθό αλλά και στη πελαγική αλιεία αφού καταστρέφουν στο πέρασμα τους τα πελαγικά παραγάδια. Προβλήματα επίσης αποτελούν και η έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης σε νέες μεθόδους αλίευσης, η παρουσία ξενικών ειδών και η δυσκολία του λαού να δεχθεί νέα είδη στη διατροφή του, όπως παράδειγμα το νεοεισερχόμενο λεοντόψαρο (lionfish).
Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα είναι ότι οι σημερινές αλιευτικές δραστηριότητες συμβαίνουν συχνά μακριά από τα μάτια των ρυθμιστικών αρχών και των καταναλωτών. Αυτό συνεπάγεται με τη κακή διαχείριση προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι αλιείς και δεν λαμβάνονται υπόψιν από τις αρμόδιες αρχές. Ο ΜΚΟ Ενάλια Φύσις Περιβαλλοντικό Κέντρο Ερευνών, μέσω ενός προγράμματος που σκοπό έχει τη κατανόηση του προβλήματος της παρεμπίπτουσας αλιείας ευάλωτων ειδών (Cyprus Bycatch Project στο Facebοok), βρίσκετε σε στενή συνεργασία με τους ψαράδες και καταγράφει από πρώτο χέρι τα προβλήματα του τομέα. Ένα από αυτά τα προβλήματα αποτελεί και η λεηλασία (κατανάλωση) του δολώματος και των αλιευμάτων κυρίως από δελφίνια, χελώνες και λαγοκέφαλους. Η λεηλασία των αλιευμάτων από τα αναφερόμενα είδη θεωρείτε η σημαντικότερη πηγή οικονομικής απώλειας των ψαράδων σύμφωνα με τους ψαράδες αλλά και από δεδομένα που συστηματικά συλλέγουμε τα τελευταία 2 χρόνια. Τα δελφίνια παρουσιάζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα στην πελαγική αλιεία του μακρύτερου τόνου και του ξιφία, ενώ ο λαγοκέφαλος και οι χελώνες να επηρεάζουν ιδιαίτερα την παράκτια αλιεία. Λόγο της μεγάλης αύξησης στους πληθυσμούς των χελωνών τα τελευταία χρόνια, οι ζημιές που προκαλούν στους ψαράδες αλλά η τυχαία αλίευση τους έχουν αυξηθεί σημαντικά. Το πρόβλημα της λεηλασίας φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά την βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και επιβίωση του τομέα.

Α                                                                                        Β

Γ                                                                                         Δ

Ε

Σχήμα: Λεηλασία αλιεύματος στη πελαγική αλιεία (μακρύπτερος τόνος, Thunnus alalunga) από: (Α) δελφίνι, (Β) θράψαλο (είδος καλαμαριού), (Γ) καρχαρία. Λεηλασία αλιεύματος στην παράκτια αλιεία από: (Δ) λαγοκέφαλο και (Ε) από χελώνα η οποία και αλιεύτηκε τυχαία κατά τη προσπάθεια της να καταναλώσει τα ψάρια από τα δίκτυα. Φωτογραφίες από Μάριο Παπαγεωργίου.

Τάσεις στην Παγκόσμια και Ευρωπαϊκή αλιεία

Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία από την Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), το 2016, η παγκόσμια παραγωγή ψαριού (σύλληψη και υδατοκαλλιέργεια) ανήλθε σε 171 εκατ. τόνους, με την σύλληψη να αντιπροσωπεύει μερίδιο 53% και την υδατοκαλλιέργεια το 47% . H αλιευτική παραγωγή ψαριών από σύλληψη παραμένει σχετικά στατική από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η υδατοκαλλιέργεια έχει διαχρονικά συμβάλλει καθοριστικά στην εντυπωσιακή αύξηση της προσφοράς ψαριών για ανθρώπινη κατανάλωση.
Η παγκόσμια συνολική αλιευτική παραγωγή ανήλθε σε 91 εκατ. τόνοι το 2016, παρουσιάζοντας μικρή μείωση συγκριτικά με το 2011. Ωστόσο, η Μεσόγειος και η Μαύρη Θάλασσα χαρακτηρίζονται από υψηλό ποσοστό μη βιώσιμων αποθεμάτων, σε συνδυασμό με την υπεραλίευση. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό αφού καταδεικνύει το μέγεθος του προβλήματος των αποθεμάτων ειδικά στη Μεσόγειο Θάλασσα και την ανάγκη για στροφή σε μια βιώσιμη ‘γαλάζια’ αλιεία.
Ο αλιευτικός στόλος των 23 παράκτιων χωρών-μελών της ΕΕ αριθμούσε 63.976 ενεργά σκάφη το 2015. Η άμεση απασχόληση ανερχόταν σε 152.700 αλιείς, που ισοδυναμούσαν με 114.863 αλιείς πλήρους απασχόλησης. Ο μέσος ετήσιος μισθός ανά εργαζόμενο πλήρους απασχόλησης υπολογίζεται σε 24.800 ευρώ, και κυμαίνεται από 14.000 ευρώ στην Κύπρο έως 75.000 ευρώ στο Βέλγιο. Η μικτή προστιθέμενη αξία για τον στόλο της ΕΕ (εκτός της Ελλάδας) ανήλθε σε 3,9 δισ. ευρώ και τα μικτά κέρδη (εκτός επιδοτήσειων) σε 1,6 δισ. ευρώ.
Να σημειωθεί ότι το 74% του ενεργού αλιευτικού στόλου της ΕΕ αποτελείται από μικρά σκάφη παράκτιας αλιείας και το 26% αποτελείται από μεγάλα σκάφη βιομηχανικής αλιείας. Η Ελλάδα διαθέτει το μεγαλύτερο αριθμό σκαφών παράκτιας αλιείας που ανέρχεται σε 14.538, ενώ ακολουθούν η Ιταλία με 8.710 και η Πορτογαλία με 7.331 σκάφη. Ωστόσο, αν και η παράκτια αλιεία αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο ποσοστό του Ευρωπαϊκού αλιευτικού στόλου, η οικονομική της απόδοση παραμένει σχετικά στάσιμη ενώ ο αριθμός των σκαφών έχει μειωθεί την τελευταία δεκαετία.

Αλιεία, καινοτομία και γαλάζια ανάπτυξη

Λαμβάνοντας υπόψη τα προβλήματα που προαναφέρθηκαν, υπάρχει επείγουσα ανάγκη για στροφή σε μια βιώσιμη ‘γαλάζια’ αλιεία.
Η γαλάζια ανάπτυξη είναι αγκυροβολημένη στην αρχή ότι οι υπηρεσίες που παρέχονται από τα υδρόβια οικοσυστήματα είναι θεμελιώδεις για την ανθρώπινη ευημερία. Ειδικότερα, οι υπηρεσίες των θαλάσσιων οικοσυστημάτων παρέχουν περισσότερο από το 60% της οικονομικής αξίας της παγκόσμιας βιόσφαιρας. Αναγνωρίζοντας το γεγονός αυτό, η παγκόσμια κοινότητα επικεντρώνεται όλο και περισσότερη στην ανάπτυξη της οικονομικής ικανότητας για την εκμετάλλευση των υδάτινων οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν με βιώσιμο τρόπο. Αυτό αναμένεται επίσης να συμβάλει στη βελτίωση για την ασφάλεια των τροφίμων και τη διαβίωση ή την επίτευξη των στόχων της αειφόρου ανάπτυξης (14ος Στόχος για την Βιώσιμη Ανάπτυξη: Ζωή στο Νερό, του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών).
Η προώθηση, η ρύθμιση και η παρακολούθηση των υπεύθυνων αλιευτικών πρακτικών, μέσω ισχυρών πλαισίων διαχείρισης και διαχείρισης της αλιείας, είναι απαραίτητες για τη βιωσιμότητα των αλιευτικών πόρων τόσο στις παράκτιες περιοχές όσο και στην ανοικτή θάλασσα.
Καινοτομία θα ήταν η εφαρμογή μιας οικοσυστημικής προσέγγισης για τη διαχείριση της αλιείας, καθώς και η βελτίωση της επιλεκτικότητας των εργαλείων, της διαχείρισης των αποθεμάτων, νέων τεχνικών αλιείας (όπως η επιλεκτικότητα των εργαλείων και η μείωση των επιπτώσεων) για μετριασμό σύλληψης προστατευόμενων ειδών καθώς και παρεμπιπτόντων αλιευμάτων αλλά για την αποφυγή της λεηλασίας από τα ήδη που αναφέραμε. Επίσης, η παρότρυνση για αλίευση νέων ειδών πέραν των παραδοσιακών, όπως για παράδειγμα το λεοντόψαρο (lionfish) θα μείωνε σημαντικά τα προβλήματα που προκαλούν τα ξενικά ήδη.
Καινοτομία θα αποτελούσε επίσης ένα σήμα ποιότητας και πιστοποίησης βιωσιμότητας στα Κυπριακά ψάρια που θα ευνοούσε την τιμή τους στην αγορά αλλά και την προτίμηση του καταναλωτή σε ντόπια προϊόντα έναντι των εισαγόμενων ειδών που πιθανό να αλιεύονται με μη-βιώσιμες αλιευτικές μεθόδους. Επίσης, ψάρια αλιευμένα σε προστατευόμενες περιοχές (εντός ζώνης που επιτρέπετε αλίευση μόνο από επαγγελματίες ψαράδες) θα μπορούσαν να έχουν διαφορετική αξία στην αγορά.
Το θέμα της επιλεκτικότητας και των απορρίψεων έχει λάβει μεγάλη προσοχή πρόσφατα λόγω της υποχρεωτικής εκφόρτωσης που αποτελεί μέρος της νέας ευρωπαϊκής κοινής αλιευτικής πολιτικής (Common Fisheries Policy) από το 2016. Άλλες έρευνες που ενδέχεται να μην προέρχονται άμεσα ή να επηρεάζουν τον τομέα της αλιείας συνδέονται με τον σχεδιασμό των αλιευτικών σκαφών (συμπεριλαμβανομένης της αποδοτικότητας των καυσίμων, της λιγότερης συντήρησης, της βέλτιστης διατήρησης του προϊόντος και της παροχής καλύτερων συνθηκών εργασίας για το πλήρωμα).
Για τον λόγο αυτό και με αντικείμενο την αειφόρο χρήση της θαλάσσιας περιοχής της Κύπρου και την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των φυσικών πόρων, κρίθηκε αναγκαίο από το 2014 η εφαρμογή μιας Εθνικής Ολοκληρωμένης Θαλάσσιας Πολιτικής. Η αλιεία θα πρέπει να προστατευθεί και να διατηρηθεί μέσα στο πλαίσιο της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου, θα υλοποιηθούν δράσεις για ορθολογιστική διαχείριση των αλιευτικών πόρων, ανάπτυξη και βελτίωση των αλιευτικών μεθόδων φιλικών προς το περιβάλλον, προστασία και ανάπτυξη των αλιευτικών αποθεμάτων με τη δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών (θαλάσσιων πάρκων) και αναβάθμιση των επαγγελματικών γνώσεων και δεξιοτήτων. Απαραίτητες προϋποθέσεις είναι ο αποτελεσματικός έλεγχος και η επιτήρηση των αλιευτικών δραστηριοτήτων, η πάταξη της παράνομης αλιείας και η επιμόρφωση και ενημέρωση των πολιτών. Επίσης, σημαντική είναι η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής στους χώρους εκφόρτωσης καθώς και η ανάπτυξη αλιευτικών υποδομών για παροχή ασφάλειας και κατάλληλων διευκολύνσεων.
Επίσης, η θέσπιση θαλάσσιων ζωνών στη Μεσόγειο, περιλαμβανομένων των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ), και της Κυπριακής ΑΟΖ, αναμένεται ότι θα ωφελήσει στη γαλάζια ανάπτυξη, αφού οι ΑΟΖ συμβάλλουν σε μια αποτελεσματικότερη πολιτική χωροταξικού σχεδιασμού, η οποία με τη σειρά της θα προσελκύσει επενδύσεις και περαιτέρω οικονομικές δραστηριότητες.
Σύμφωνα με τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD), προκειμένου να προχωρήσουμε καινοτόμα στον αλιευτικό τομέα, θα πρέπει οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων να διαθέτουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στην καινοτομία για πολιτική και επένδυση, στην παρότρυνση των ανθρώπων να καινοτομούν και να κατανοήσουν την ανάγκη για συνεργασία καθώς επίσης να ενισχύσουν τη διάχυση της γνώσης και την αξία για δημιουργία.

O κ. Μάριος Παπαγεωργίου (MRes, MBA, BSc), είναι Θαλάσσιος Βιολόγος και Ωκεανογράφος, απόφοιτος των Πανεπιστημίων Plymouth και UCLan Cyprus και Ερευνητής στο Περιβαλλοντικό Κέντρο Ερευνών Ενάλια Φύσις.